بررسی ویژگی های فنی وهنری درب های چوبی امامزاده اسماعیل اصفهان

چکیده :

امامزاده اسماعیل اصفهان یکی از مجموعه بناهایی است که ساخت آن از اوایل اسلام آغاز، در هر دوره تاریخی قسمت هایی به آن اضافه شده و مرمت آن تا به حال ادامه داشته است. بخش قابل توجهی از این مجموعه دارای آثار تاریخی و هنری ارزشمندی از جمله آثار چوبی نظیر؛ روزن، در، صندوق، ضریح، پاساد و سقف است. مطالعه و بررسی های انجام شده در خصوص این بنا، هنرهای سنتی به کار رفته در آن و نیز یکی از آثارچوبی امامزاده متعلق به دوره ی مظفری در دایره المعارف های معتبر، گویای اهمیت مجموعه امامزاده و هنرهای چوبی موجود در آن است.
بررسی ویژگی های فنی وهنری آثار چوبی موجود در بنا، شیوه های اجرایی و ساختار کلی طرح، مشخصه ها و سبک دوره تاریخی مربوط به هر اثر چوبی را نشان می دهد. با توجه به کثرت آثار چوبی در مجموعه امامزاده تنها به سه اثر؛ دو در گنجه و یک میان در ورودی حرم امامزاده اسماعیل مورد بررسی قرار می گیرد و به ویژگی های فنی وهنری این سه در پرداخته می شود. این درها مربوط به دوره ی تیموری می باشد.
هدف تحقیق: شناخت هنرهای تزئینی به کا رفته در درهای امامزاده اسماعیل اصفهان
سوال: چه هنرهایی در درب های چوبی امامزاده اسماعیل به کار رفته است؟
روش کلی تحقیق: توصیفی – تحلیلی است.
اصفهان، بنای امامزاده اسماعیل، آثار چوبی، درهای چوبی، ویژگی های فنی وهنری درهای چوبی امامزاده.

مقدمه:

حسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد این همه نقش در آیینه اوهام افتاد(حافظ)
اندیشه کمال گرایی و تعالی جویی هنرمندان مسلمان، که از تعالیم اسلامی نشآت می گیرد، یکی از مهم ترین ارکان ماندگاری هنرهای اسلامی محسوب می شود. هنرمندان سالک تمامی زیبایی های طبیعت را بازتابی از زیبایی های مقام احدیت می داند. از اینرو می کوشد تا جلوه هایی از آن را در مصنوعات هنری خویش منعکس کند. این طرز تفکر، به مانند قالبی نامریی و روحی مشترک، همه ی شاخصه های هنر دوره اسلامی را به هم پیوند می دهد. هنرمند مسلمان هر طرح و نقشی را وسیله ای برای عبادت و آرامش درونی خود می داند. به همین دلیل است که از تماشای آثار آن ها، آرامشی معنوی در روح بیننده پدید می آید. در این جا هنرمند با تکیه بر معرفت وشهود قلبی خویش، در جستجوی آن است که مفاهیم عمیق تر را با ساده ترین و مناسب ترین شکل ترسیم نماید. لذا محصول وی علاوه بر قدرت قلم و مهارت فنی، به جوهر معنا و معرفت آغشته شده و نقش هایی با احساس عمیق از هستی و طبیعت طرح می کند.
بقعه و آرامگاه های مذهبی در دوره های مختلف اسلامی، برای ظهور استعداد و خلاقیت هنرمندان مسلمان مناسب بوده است. در این میان هنرهای تزئینی، به یکی از عمده ترین جلوه گاه های هنر اسلامی تبدیل شده و عنصری برای بیان عقیده و ارادت خالصانه به خاندان ائمه اطهار(ع) مبدل گردید. در منطقه اصفهان تعداد قابل ملاحظه ای بقاع امامزاده در این ناحیه، مدفون است؛ که بعضا در گذشت زمان کمتر دستخوش تغییر قرار گرفته و از حیث معماری بنا و تزئینات، شاخص اند. بقعه امامزاده اسماعیل(ع) یکی از بناهای تاریخی مذهبی اصفهان هست که پیشینه آن به دوره ی سلجوقی باز می گردد. و آثار متنوع زیادی در این امامزاده می توان دید.
یکی از هنرهای تزئینی که در امامزاده اسماعیل به کار رفته هنرهای چوبی است. این هنر در درب های این امامزاده به خوبی قابل مشاهده است. هنرهایی نظیر؛ منبت و کنده کاری ، معرق، خاتم، زمودگری و ... و استفاده از نقش مایه های منحنی اسلیمی ، نقوش هندسی ونقوش کتیبه(خط نگاره) است. این مقاله به معرفی مختصرامامزاده اسماعیل و بررسی زیباشناسانه دو درب گنجه و میان در ورودی حرم امامزاده اسماعیل و عناصر تزئینی این درها می پردازد.
وجه تسمیه و آثار چوبی امامزاده اسماعیل
در حاشیه شرقی خیابان هاتف، روبروی امامزاده جعفر و در محله امامزاده اسماعیل که یکی از قدیمی ترین قسمت های شهر اصفهان است مجموعه ای نفیس از معماری و تزئینات وابسته به معماری عهد سلجوقی تا صفوی دیده می شود و از آن جا که این مجموعه مدفن امامزاده اسماعیل یکی از امامزاده های صحیح النسب و معتبر اصفهان است به نام امامزاده اسماعیل شهرت یافته و بسیار مورد احترام مردم است. این مجموعه عالی شامل یک مسجد کوچک در سمت جنوب صحن به نام مسجد شعیا که در محل مسجد کهنه تری ایجاد شده است(گدار، 1368، 309)، مرقد شعیا، مقبره امامزاده اسماعیل است که هر یک از آن ها در زمان معینی به بنا افزوده شده است. اساس تمام ساختمان های متصل به مرقد شیعا و ساختمان چهارسو و تزئینات فراوان نقاشی و کاشیکاری و گچبری عهد صفویه ، مدفن امامزاده اسماعیل است که از امامزاده های صحیح النسب و معتبر اصفهان می باشد و نسب او را در چند کتیبه مختلف از بنا نوشته اند.
در امامزاده اسماعیل آثار فراوان هنری وجود دارد و از آن جمله آثار چوبی است. آثار هنری چوبی این امامزاده بر اساس نوع کاربرد به صورت مسطح و حجمی ساخته و با استفاده از طرح ها و نقش مایه های سنتی تزئین شده اند. بهره گیری از رنگ، رگه ها و بافت طبیعی چوب از ویژگی هایی است که در ساخت این آثار مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است.
یکی ازآثار چوبی که هنرهای مختلفی را میتوان در آن دید درهای چوبی هستند. در های چوبی یکی از عناصر مهم معماری ایران در ادروار مختلف اسلامی محسوب می شوند، هر بنا پس از پایان یافتن کار ساختمان نخست به در و پنجره نیاز دارد بنابراین جایگاه ویژه این نوع آثار چوبی را به خصوص در ابنیه مذهبی نمی توان نادیده گرفت و مهم ترین نوع درها متعلق به مساجد، مقابر و آرامگاه های بزرگان و... بوده است که نهایت ظرافت، دقت و زیبایی در آن ها به کار می رفت. در واقع حضور «در»، در معماری ایرانی را به عنوان عنصر تفکیک کننده فضا و نوعی حفظ حریم می توان دانست که اندازه درها در کاربرد مناسب آن ها و سازگاری با خود بنا از لحاظ معماری موجب پیدایش انواع این آثار شده است. در بخش های مختلف مجموعه امامزاده اسماعیل از هنرهای چوبی مختلفی استفاده شده است که درها، پنجره ها و نورگیرها، صندوق، ضریح شعیا و ... از این جمله هستند، و در ساخت هر یک از آن ها شیوه های بسیار متنوع و ظریفی به کار رفته است.
شاخص ترین و زیباترین هنر چوبی این مجموعه، در منبت کاری نفیسی است که دهلیز مقبره امامزاده اسماعیل را به مرقد شعیا نبی(ع) متصل می کند. این در از لحاظ هنر منبت کاری یکی از درهای نفیس آثار تاریخی اصفهان به شمار می رود و در دوره پادشاهی سلطان محمود مظفری و به قرن هشتم هجری قمری ساخته شده که تزئینات فراوانی دارد و در حاشیه هلال فوقانی این در، کتیبه تاریخی منقور است.
درهای دیگری نیز در این مجموعه وجود دارد ؛ هر چند که درهای دیگر مجموعه به هیچ وجه کیفیت در مظفری را ندارند ولی شباهت میان آن ها نشان دهنده آن است که این درها در زمان های نزدیک به هم تهیه و یا نصب شده اند. مجموعه امامزاده اسماعیل از نظر آثار و تزئینات چوبی بسیار غنی و قابل توجه است که البته در این تحقیق به ویژگی های فنی وهنری سه در که مربوط به دوره ی تیموری است پرداخته می شود.
ویژگی های فنی وهنری میان در ورودی حرم امامزاده اسماعیل
این میان در، راهروی جلو بقعه را به حرم امامزاده اسماعیل متصل می کند. به فرم قاب مستطیل، با اتصال فاق و زبانه ساخته شده است. به ابعاد و اندازه ی حدود 125 * 220 و قطر 6 سانتی متر و متشکل از دو لت کوچک است. شیوه اجرایی آن به صورت قاب و تنکه و هنرهای به کار رفته در آن شامل؛ معرق، منبت و کنده کاری، نازک کاری، خاتم و زمودگری در قسمت جلویی میان در و هنر گره چینی توپر، زمودگری، و خاتم در قسمت پشت میان در است. این اثر به نقوش؛ اسلیمی، ختایی، هندسی و نوشتاری آراسته است(عکس1 و شکل1).

ترکیب بندی قسمت جلویی و اصلی میان در ورودی حرم امامزاده

بر روی این میان در، ترکیب بندی های متعددی همچون؛ ترکیب بندی انتقالی-انعکاسی با تکرار محور طول و عرض در حاشیه زنجیروار هندسی اطراف قاب های هر لته، در صفحات بالا و پایین(شکل2،و)، در خاتم ترنج های بالای هر لته و خاتم درون سربندهای صفحات میانی، ترکیب بندی اتقالی-انعکاسی با تکرار محور طولی در حاشیه های خاتم مربع با طرح جوک سه رگی(شکل2،د) و خاتم مربع با طرح جناغی(شکل2،ج) اطراف قاب و تنکه های بالا، پایین و میانی میان در، بر حاشیه قاب های بالا و پایین، همچنین در کل زمینه صفحات میانی (عکس 2)، ترسیم زمینه گره در تنکه های بالا و پایین(شکل2،ب) و چهارچوب داخلی میان در با 4/1 زمینه و تکرار به روش قرینه سازی آینه ای در چهارچوب مربع و مستطیل، ترکیب بندی شعاعی با واگیره 3/1 در کتیبه بنایی «علی،علی، علی»(شکل4) و ترکیب بندی شعاعی-انعکاسی با 6/1 زمینه در لقاط شش حاشیه هندسی اطراف قاب و تنکه ها، ترکیب بندی ترنجی- حلزونی در ساقه های ختایی بالای هرلته و نیز در اسلیمی های صفحات میانی به صورت متواتر(شکل3)، حاشیه سرهم سوار (طرح قرینه انتقالی سرهم سوار) تک شاخه ای در حاشیه اسلیمی اطراف قاب و تنکه ها(شکل5)، روش قرینه سازی در ساختار و ترکیب بندی افشان در منبت های حاشیه هندسی زنجیروار اطراف قاب و تنکه ها و نیز ترکیب بندی لچک و ترنج در کادر میانی(عکس2) مشاهده می شود.

ویژگی های فنی(اجرایی) میان در ورودی حرم امامزاده

میان در مورد مطالعه، به شیوه «قاب و تنکه» ساخته شده و بدین ترتیب هر لته به دو صفحه مربع در بالا و پایین و یک صفحه مستطیل عمودی در وسط تقسیم شده است. در این جا از برش شعاعی و برش مماسی چوب بهره گرفته شده است. در ایجاد اتصال فاق و زبانه ای که در قسمت های بالاو پایین در دیده می شود از هنر «نازک کاری» استفاده شده است(عکس4). ساختار اصلی میان در، با توجه به نقوش پرمگسی مقطع شعاعی، از چوب چنار است. در هنرهای به کار رفته بر سطح اثر، از چوب های دیگری همچون؛ چوب چنار، عناب، فوفل، نارنج، چوب های رنگ شده و ... استفاده شده است. همچنین در هنر خاتم کنار چوب های متنوع می توان استفاده از صدف – در کتیبه بنایی «علی،علی،علی»- و استخوان را نیز مشاهده کرد. میخ های چوبی در هر اتصال، از چوب عناب یا زرشک است. سطح اثر مورد بحث با هنرهای معرق، منبت و کنده کاری، نازک کاری، خاتم و زمودگری تزئین شده است.
معرق جایگزینی در بسیاری از قسمت های این اثر به کار رفته است و عمق سطح کنده کاری جهت جایگزینی قطعات معرق شده 3 میلی متر است. این نوع معرق را در؛ نیم ترنج های بالای میان در، گل های پنج پر میان لقاط شش حاشیه های هندسی اطراف قاب ها، حاشیه اسلیمی اطراف قاب و تنکه ها، حمیل های اطراف کادر زمینه ها و حاشیه ها و آلت گره ها، در نقش سرمه دان لوز و گل پنج پر درون لقاط گره حاشیه چهارچوب داخلی اثر، در گل های شش پری که چهار گوشه صفحات بالا و پایین واقع هستند، بر روی اسلیمی های کادر میان به صورت های گوناگون می توان مشاهده کرد(عکس3).
هنر کنده کاری به صورت شیارهایی بر روی قاب ها، کادرها و خطوط اصلی تنکه های بالا، پایین و وسط میان در، همچنین بر چهارچوب قابل مشاهده است. هنر منبت در زمینه ی صفحات بالا، پایین، میانی و حاشیه های هندسی اطراف این قاب و تنکه ها و با نقوش اسلیمی، ختایی و هندسی کار شده است. منبت انجام شده، دارای شیوه روسازی مقعر و محدب در نقوش ختایی زمینه صفحه ها با عمق 4 میلی متر و در نقوش ختایی اطراف قاب ها با عمق 3 میلی متر و روسازی سطح در اسلیمی های زمینه کادر میانی با عمق 6 میلیمتر و از نوع منبت نیم برجسته(کم برجسته) است. در نتیجه عمق منبت کار شده به 6-3 میلی متر می رسد. رو سازی تمامی نقوش منبت شده بسیار ظریف و پر کار بوده و تقریبا در تمامی قسمت ها و نیز بر نقوش به کار رفته بر سطح اثر می توان شیارها و حمیل های ظریفی را مشاهده کرد. زمینه(فضای منفی) نواحی منبت شده دارای بافتی دانه دانه است. منبت واقع در میان در، با چاقوی منبت انجام شده، بسیار ظریف و روان و دارای روسازی با جزئیات زیاد است که نوعی پیشرفت ابزار به کار برده شده را نشان می دهد. اندازه عناصر ختایی کوچک بوده و این اندازه در اسلیمی ها بزرگ تر و پهن تر شده به گونه ای که حضور اسلیمی ها بر سطح اثر، پر رنگ تر به نظر می آید؛ همچنین اندازه نقوش ختایی و اسلیمی کادر میانی بیشتر و پر رنگ تر از زیراندازی در سایر قسمت های منبت انجام شده است؛ میزان این زیراندازی به 3-2 میلی متر می رسد. در زیراندازی کادر میانی به ترتیب بیشترین ارتفاع سطح را نقوش اسلیمی و سپس ختایی ها دارند؛ همچنین در مورد نقوش ختایی، گل و برگ ها در ارتفاع بالاتری نسبت به ساقه ها واقع شده اند(عکس5).
در کتیبه های بنایی «علی،علی،علی» و نیز در حاشیه های نقش جوک و حاشیه های نقش جناغی اطراف قاب ها خاتم مربع دیده می شود. خاتم مثلث «طرح لوز» به صورت تکی در سر بند ترنج های بالای میان در و درون سربندهای کادر میانی به کار رفته است. علاوه بر این، خاتم مثلث را به صورت تک گل خاتم در لقاط شش اطراف شمسه قاب های بالا و پایین و در لقاط شش حاشیه های اطراف قاب ها و بر بالا و پایین دماغه می توان دید، « گل های خاتم» در ترکیب با یکدیگر، بر قسمت بالایی کادرهای میانی نیز خود نمایی می کنند(عکس6).
هنر زموگری بر اثر مذکور به صورت میخ های گرد، بزرگ و ساده ای بر چهار چوب داخلی و بیرونی و نیز بر روی پاشنه ها به کار رفته است؛ همچنین این هنر در قالب پاشنه های آهنی گونیا شکل واقع در گوشه های پایین میان در جلوه گر است.

ویژگی های هنری میان در ورودی امامزاده

این اثر دارای حاشیه هایی به شکل مستقیم، هندسی، باریک و پراکنده در کل سطح است. سطح هر لنگه به دو کادر مربع و یک کادر مستطیل تقسیم شده است و درون هر کادر نیز کادرهای دیگری قرار گرفته است. در صفحات مربع بالا و پایین، اجرای طرح گره، هر صفحه را به کادرهای هندسی کوچکتری تقسیم کرده است؛ همچنین دورن صفحه میانی یک کادر محرابی پیکان دار نیز به صورت برجسته به وجود آمده است. در بالای هر لته، یک کادر ترنجی دالبردار به شیوه معرق جایگزینی اجرا شده است. در اطراف کادرها، قاب ها، خطوط اصلی و بر چهار چوب، شیارهای ساده و موازی دیده می شود که ریتم و امتداد را تداعی کرده و مرزی بین درون و بیرون است.
بر کادر پیکان دار صفحه ی میانی انواع اسلیمی(شکل6.ب) نظیر؛ اسلیمی ساده، اسلیمی پیچک دار و خرطومی (شکل6،ب)، اسلیمی دهان اژدری تو پر تخمکدار(شکل6، الف) و نیز سربندهای مثلثی(شکل6،ح) در نقطه ی ریشه و انشعاب، لاله ای(شکل6،ث) در نقطه ی انشعاب و تقارن، تاجی(شکل6،ج) در نقطه ی تقارن و نیز کاربرد سربند صنوبری(شکل6،ت) در تقطه تقارن - برای اتصال، استحکام و پوشانیدن بندهای اسلیمی- دیده می شود. نمونه هایی از این سربندها را نیز در کادرهای ترنجی دالبردار بالای هرلته می توان دید. همچنین نقش سربند لاله ای در نازک کاری اتصالات فاق و زبانه و فرم پاشنه های آهنی میان در و نیز در طرح متداخل قسمت های بالا و پایین دماغه با تکرار معکوس مشاهده می شوند. حاشیه های اسلیمی(شکل6،چ) اطراف تمامی قاب و تنکه ها ترسیم شده است(شکل4).
برگ های ساده کوچک(شکل7،ث)، برگ بادامی(شکل7،ج)، گل های شش پر گرد(شکل7،ت) درون قاب و تنکه های بالا و پایین، گل های پنج پر(شکل7،ب) و شش پر گرد، گل نیلوفر مشابه شاه عباسی افشان در لچکی های کادر میانی، برگ های ساده، برگ بادامی، گل پنج پر گرد، گل های نیلوفر شبیه به شاه عباسی لاله ای واقع بر کادر محرابی، برگ های کوچک ساده، گل های پنج پر و شش پر گرد درون ترنج های بالای میان در، برگ های کوچک ساده، برگ بادامی، گل های چهار پر دالبردار(شکل7،الف)، سه پر(شکل7،پ) و پنج پر گرد، گل های نیلوفر شبیه به شاه عباسی لاله ای(شکل7،ح) و افشان(شکل7،چ) در حاشیه های هندسی اطراف قاب و تنکه ها، نقوش ختایی موجود بر میان در هستند(شکل7).
حاشیه های هندسی با طرح جوک دو و سه رگه ای(شکل2، د و ه) و جناغی متداخل(شکل2،ج) اطراف قاب و تنکه ها و نقش «سرمه دان لوز»(شکل2،الف) درون لقاط گره چهار چوب جز نقوش ساده میان در هستند. این اثر دارای نقوش گره «شش جناغی»(شکل2،ب) در تنکه های بالا و پایین، گره «هشت چهار لنگه جفت هشت» (شکل2،ی) واقع بر چهار چوب داخلی میان در، گره «شش و شش طولانی»(شکل2،و) به صورت حاشیه در اطراف قاب و تنکه ها است.
تنها کتیبه موجود بر این میان در، کتیبه بنایی «علی،علی،علی» است که تعداد 3 کتیبه در قسمت های بالا و پایین میان در و 14 کتیبه مشابه در طرفین هر لنگه قرار گرفته است. این کتیبه (گره خط شش علی) به طور یکسان اسامی امام علی(ع) را در دو زمینه سواد و بیاض که در ترکیب با یکدیگر به نظر می رسد را به صورت چرخشی دور خود در بر دارد(شکل4).
نقوش اسلیمی، ختایی، هندسی، نوشتاری، و کادرهای موجود بر میان در، جهت مقایسه بهتر به صورت ترکیبی کلی کنار یکدیگر قرار گرفته اند(شکل8).

ویژگی های فنی وهنری در گنجه سرسرای ورودی امامزاده اسماعیل

این در گنجه در ابتدای سرسرای ورودی به امامزاده و سمت راست واقع شده است. به شکل قاب و مستطیل و در ابعاد تقریبی 150 * 75 و قطر 4 سانتی متر ساخته شده است. دارای دو لت کوچک و اتصالاتی از نوع فاق و زبانه است. ساختار اثر بر روی چوب یکپارچه انجام شده است. بر این در گنجه، هنرهای سنتی بسیار زیبایی همچون؛ منبت و کنده کاری، خاتم، معرق، و هنر زمودگری دیده می شود. نقوش متنوعی از نوع ختایی، هندسی، و نوشتاری در آن به کار رفته است. این اثر متعلق به سال 875 ه.ق (کیانمهر،1383، 47) بوده و در دوره پهلوی و نیز عصر حاضر مورد مرمت قرار گرفته است(عکس7 وشکل9).
ترکیب بندی در گنجه سرسرای ورودی امامزاده
بر سطح اثر، ترکیب بندی های متعددی همچون؛ ترکیب بندی لچک و ترنج در تنکه های بالا، پایین ومیانی، ترکیب بندی ترنجی-حلزونی در تنکه میانی(شکل10)، ترکیب بندی انتقالی-انعکاسی با تکرار محور طول و عرض در صفحه میانی(شکل10)، ترکیب بندی انتقالی-انعکاسی با تکرار محور عرض در نقوش شبیه به فلس ماهی اطراف کادرها دیده می شود.

ویژگی های فنی(اجرایی) در گنجه سرسرای ورودی امامزاده

در گنجه از چوب یکپارچه ساخته شده، هر لته آن، به سه قسمت تقسیم شده و قاب و تنکه ها به صورت کنده کاری اجرا شده است. برش چوب به کار رفته برای ساخت در گنجه از مقطع مماسی است. این اثر به دلیل ته رنگ قرمز مایل به قهوه ای که هنوز پس از گذشت سال ها در چوب آن به چشم می خورد، احتمالا از چوب سرخدار یا نوعی چوب جنگلی ساخته شده است. چوب های گردو، نارنج وفوفل نیز در سایر هنرهای آن به کار رفته است. چهار چوب اثر، جدید ونو ساز است و آن را از چوب چنار با برش شعاعی ساخته اند. در گنجه مورد نظر به هنرهای مختلفی همچون؛ کنده کاری ومنبت، خاتم، معرق و زمودگری آراسته شده است.
عمده ترین هنر کار شده بر اثر مورد بررسی، هنر کنده کاری و منبت است(عکس9). اطراف صفحه های بالا، پائین و میانی به شکل حاشیه و نیز قسمت های بالایی و پائین دماغه با نقشی به نام «فلسی»، («ناخنی» یا «پوست» ماهی»)(شفایی،1380، 258) کنده کاری شده است. همچون برخی کادرها و خطوط اصلی به صورت شیار کنده کاری شده اند. نقوش ختایی در گنجه با هنر منبت اجرا شده است. منبت انجام شده بر اثر، دارای شیوه روسازی محدب و مقعر –در نقوش ختایی- و در بعضی قسمت های دیگر –مانند؛ گل های چهار پر و پنج پر درشت مرکزی- روسازی مسطح است. روسازی قسمت هایی که به نقوش ختایی آراسته شده با وجود شیارهای ظریف، پرکارتر به نظر می رسد. عمق منبت کار شده بین 6-5 میلی متر و از نوع منبت نیم برجسته(کم برجسته) است(عکس8). زمینه(فضای منفی) نواحی منبت شده دارای بافتی دانه دانه است. که به نظر می رسد با ضربه و رد ابزاری همانند قلم های قلمزنی و یا وسیله کار این منبت یعنی «چاقوی منبت» بر روی چوب به وجود آمده است. زیراندازی (زیر و روسازی سطوح منبت شده) در منبت نقوش ختایی در گنجه، بسیار جزئی و حدود 2 میلیمتر است تا جایی که در نگاه اولیه ممکن است به چشم نیاید. در این زیراندازی به ترتیب بیشترین ارتفاع سطح را گل های درشت چهار و پنج پر، سپس ساقه و برگ ها و بعد از آن سایر نقوش تقریبا هم ارتفاع برگ ها دارند.
این اثر دارای خاتم مربع(عکس10) است که به شیوه جایگزینی در محل های مورد نظر نصب شده است. خاتم مربع در حاشیه بیرونی و درونی ترنج لوزی مانند صفحات بالا و پایین، اطراف کادر میانی و کادر محرابی و نیز به صورت خطی در وسط دماغه و دو خط موازی بر قسمت های بالا و پایین دماغه با نقشی به نام «جوک سه رگی(لته ای)» وجود دارد.
در کتیبه های ترنج لوزی صفحات بالا، پایین و بر گل های چهار و پنج پر گرد درشت صفحات میانی نوعی معرق به نام «معرق جایگزینی»دیده می شود. همچنین این نوع معرق به صورت حمیل هایی جهت مشخص کردن کادرها اجرا شده است. عمق کنده کاری جهت جایگزینی قطعه معرق شده سه میلی متر است(عکس11).
هنر زمود گری به شکل دو عدد میخ بسیار بزرگ و گرد بر بالا و پایین دماغه، دوازده عدد گل میخ کوچک، گرد با شیارها و نقطه های فرو رفته بسیار ظریف که بر چهار ورقه آهنی مستطیل شکل در قسمت بالا و پایین کادرهای میانی نصب هستند(عکس12)، جلوه گر است.

ویژگی های هنری در گنجه سرسرای ورودی امامزاده:

اثر مذکور دارای حاشیه های مستقیم و باریک به منظور طراحی در کادر مربع و مستطیل است. در بالا و پایین هر لنگه، دو کادر مربع و در وسط، یک کادر مستطیل عمودی قرار دارد. درون هر کادر نیز به نوبه خود کادرهای دیگری جای گرفته است. در صفحات مربع بالا و پایین، کادر ترنجی بسیار ساده لوزی شکلی به صورت بر جسته ایجاد شده است. همچنین دورن صفحه میانی یک کادر محرابی پیکان دار به شیوه ای که در بالا ذکر شد به وجود آمده و درون همین کادر، کادر ترنجی دالبرداری نیز کنده کاری شده است. هنرمند بدین گونه سطح کار را برای ارائه هنر خود تقسیم می کند. اطراف کادرها، شیارهای ساده و موازی کنده کاری شده است و در واقع می توان گفت از آن جا که اثر مذکور از چوب یک تکه ساخته شده است با تراش و کنده کاری صفحات چوبی، کادرها - یا همان قاب و تنگه ها و فضاهایی جهت کار- تفکیک و مشخص شده اند. اطراف قاب های بالا، پایین و کادر میانی کنگره های ناخنی دو و سه ردیفه ای دیده می شود که ریتم و گردش دید در همه ی کادر را موجب شده است(عکس13).
در گنجه چوبی مورد بحث، انواع نقوش ختایی همچون؛ برگ های ساده، بادامی، گل های چهار و پنج پر گرد و گل سه پر دالبری و نیز انواع گل نیلوفر(گل لوتوس) ساده(شکل13) در صفحات بالا، پایین و کادر میانی، نقش هندسی ساده ای به نام «جوک سه رگه ای(لته ای)» به صورت حاشیه ای زنجیروار در اطراف قاب و تنکه ها تکرار شده است.نقش «فلسی» بر صفحات بالا، پایین و میانی، همچنین بر سطح دماغه کنده کاری شده است(شکل13).
درون صفحه بالایی هر لنگه، کتیبه ای با تکرار چهاربار نام «علی» به قلم کوفی بنایی با زمینه ساده ایجاد شده است. همچنین بر تنکه های پایینی، دو کتیبه دیگر نیز به خط کوفی بنایی و با زمینه ساده ایجاد شده است که – با توجه به محاسبات حروف ابجد- تاریخ 875 ه.ق(کیانمهر، 1383، 27،47) را نشان می دهد(شکل12).

ویژگی های فنی وهنری در گنجه داخل حرم امامزاده اسماعیل

تمام ویژگی ها، مشخصات و نیز تاریخ ساخت این در گنجه که درون حرم امامزاده اسماعیل قرار دارد مطابق با در گنجه سرسرای ورودی می باشد. به غیر از شیوه ساخت، که در این گنجه به صورت قاب و تنکه است(عکس14).

ترکیب بندی در گنجه داخل حرم امامزاده

این در گنجه از لحاظ ترکیب بندی و ویژگی های فنی و هنری کاملا مشابه در گنجه(شکل12) سرسرای ورودی به حرم امامزاده اسماعیل است؛ با این تفاوت که اثر مذکور دارای چهار چوبی است که با اتصالات فاق و زبانه ساخته شده است و بر روی آن اتصالات فلزی از قبیل؛ 43 عدد میخ پراکنده ساده، گرد و درشت، و نیز 3 عدد گل میخ ساده و گرد شبیه به گل لوتوس بر روی هر ورقه آهنی که موجب اتصال ورقه به در گنجه و تزیین آن شده است، دیده می شود(عکس15). علاوه بر تفاوت ذکر شده، در گنجه مورد بحث دارای چهار چوبی است که چهارچوب اصلی آن به نظر می آید و در گنجه(شکل7) سرسرای ورودی نیز چنین چهارچوبی داشته که طی مراحل مرمت و نوسازی تعویض شده است. بر چهارچوب این اثر، یک حاشیه مستقیم، باریک با نقش گره ای به نام «شش و شش طولانی»(شکل11) دیده می شود که به صورت قرینه سازی انعکاسی یک واگیره (ترکیب بندی انتقالی(انعکاسی) با تکرار محور عرضی) درحاشیه چهارچوب به شیوه کنده کاری اجرا شده است. بخشی از نقوش ختایی و نوشتاری و کادرهای دو در گنجه (در گنجه سرسرای ورودی و در گنجه داخل حرم)(شکل14) به صورت ترکیبی کلی کنار یکدیگر قرار گرفته اند.
دو در گنجه دارای ترکیب بندی و ویژگی های فنی و هنری یکسان هستند که این امر ساخت و یا نصب این آثار در یک دوره زمانی را تقویت می بخشد. ابعاد آن ها نسبت به سایر درهای موجود در بنا کوچکتر است و به گونه ای کار شده اند که رو به بیرون فضای قرار گرفته باز می شوند. همچنین هر لته آثار مورد بحث، مانند سایر درهای امامزاده اسماعیل به سه کادر تقسیم شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه گیری:

در همه سرزمین های اسلامی، اماکن مقدس و مورد احترام مردم، همواره جایگاهی برای رشد و شکوفایی استعداد هنرمندان و نوابغ مسلمانان بوده است. مراکز دینی همچون بقاع متبرکه و اماکن مقدسه مخصوصا مزار امامان و امامزادگان(ع)، به گنجینه های بی بدیلی از جلوه های هنر اسلامی نشان می دهد که نوابغ گذشته، زیبایی هایی را پدید آورده اند که هرگز دوباره به وجود نیامده؛ و این زیبایی در بردارنده علم، مهارت، ذوق و نشان دهنده شرایط زمانی و مکانی دوره های مختلف می باشد. هر کدام از این آثار توسط هنرمند یا هنرمندانی به وجود آمده که در مکتب علمی و هنری خاصی پرورش یافته اند، لذا مراتب هنری آن ها، نشانگر اعتلای نظام آموزشی دوره ی آن هاست. و از آن جاکه آثار هنری و میراث فرهنگی در حیات اجتماعی ملت ها از جایگاه والایی برخوردار است؛ لذا تحقیق در سیره آموزشی و آفرینش های هنری آنان می تواند به عنوان مسیری برای شناخت هر چه بهتر کیفیت و اصالت واقعی این آثار قرار گیرد.
با بررسی آثار چوبی مجموعه امامزاده اسماعیل اصفهان، ویژگی های هنری و فنی آن ها به عنوان سبک و شاخصه های دوره زمانی مربوطه به دست آمد. این مطالعات در سه زمینه؛ الف)ترکیب بندی، ب) شیوه اجرا ، اتصالات، گونه های چوبی و هنرهای به کار رفته در قالب ویژگی های فنی، ج) کادرها، شیارها، فرم های تزئینی و نقوش در قالب ویژگی هنری انجام گرفت. آثار چوبی در گذر زمان و هر دوره تاریخی ویژگی های فنی و هنری خاصی را در خود جای داده، بدین ترتیب همین مشخصه ها سبک ویژه آن دوره را ایجاد نموده است. هنرمند در هر زمان با بهره گیری از ویژگی های دوره های پیشین وتطبیق و همسویی آن با معیارها و خواسته های جامعه ی خود، سبک ویژه همان دوره را ایجاد کرده است؛ در نتیجه با مطالعه ویژگی های فنی و هنری به کار رفته بر هر اثر چوبی موجود در مجموعه امامزاده، به سبک و دوره تاریخی آثار مذکور پی می بریم.
آثار چوبی بر اساس نقش هندسی و اجرای نقوش گره رامی توان در این مجموعه دید. با توجه به حضور فرم محرابی پیکان داربه صورت کادری با خطوط برجسته و در کل، کنده کاری خطوط اصلی کادرها به طور برجسته و شیاردار همانگونه که در دو در گنجه ها مشاهده می شود، ترکیب بندی ترنجی-حلزونی متواتر در اسلیمی های کادرهای میانی و نیز ترکیب بندی متواتر واگیره ای در حاشیه های اسلیمی، نقوش هندسی بر مبنای اعداد6 و 8 و همچنین اجرای منبت دو سطحی که در سطح برجسته تر اسلیمی های پهن و عریض قرار گرفته و در قسمت پس زمینه در سطج پایین تر انبوهی از نقوش ختایی کوچک و ظریف که فقط جهت پر کردن میان اسلیمی ها آمده اند یافت می شود، رو سازی محدب و مقعر در منبتی با عمق6 میلی متر در میان در و در گنجه ها دارای مشخصه هایی نزدیک به سبک دوره تیموری است. مشخصه ها و ویژگی ها نشان از تکامل میان در نسبت به آثار مربوط به اوایل دوره –درگنجه ها- را دارد. با مقایسه ی در گنجه ها و میان در ورودی امامزاده می توان به این نتیجه رسید که آثار نشان از تکامل، تحول، ظرافت و یا حذف برخی ویژگی ها را در گذر زمان دارد.

پی نوشت ها :

1- دانشجوی کارشناسی ارشد صنایع دستی. دانشکده هنرهای تجسمی. دانشگاه هنراصفهان.

منابع :
شفایی،جواد. هنر گره سازی در معماری و درودگری. ج1و2. تهران:انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.1380
کیانمهر،قباد. کارگاه صنایع دستی چوب. تهران:نشر کتاب های درسی ایران. 1384
گدار،آندره. آثار ایران. ج1تا4. ترجمه ابوالحسن سرو مقدم. مشهد:بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.1368